ADN PROIEKTUA

 

Alicia Arana Zabalegui

Obanosekoa, 1936ko abuztuaren amaieran herriko Gerra Batzordea etxean aurkeztu zela eta Benjamin Zabalegui osaba espetxera eraman zutela kontatzen digu. Baina Aliciak kontatzen digunez, Paris izeneko errepublikar ezagun baten bila zebiltzan, herrian ezkutatuta baitzegoen eta aurkitu ez zutenez, esku hutsik ez joatearren, osaba atxilotu zuten. Espetxean egon ondoren, erail eta desagerrarazi egin zuten. Familiak, desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Elena Arroyo Ajona

Iruñekoa, bere amak eta senideek errepublikazale izateagatik bizi izan zuten errepresioa kontatzen digu eta nola 1936ko abuztuaren 7an, bere osaba Vicente Ajona Urbiola falangistek atxilotu, preso eraman eta hil eta desagerrarazi egin zuten. Familiak, desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Pilar Calvo

Milagrokoa da eta bere aitona Jose Calvo Verde CNTko kide izateagatik hil zutela kontatzen du. Haren bila joan ziren bere etxera, San Kristobalen espetxeratu zuten eta 1937ko otsailaren 20tik aurrera ez zen haren berri gehiagorik izan, hil eta desagerrarazi egin zuten. Aitonaren heriotzak osasun ondorio larriak eragin zizkion Maria Pilarren amonari, Tafallako Zahar Babesgabeen Ahizpetan ospitaleratu baitzuten, eta ezin izan zituen bere seme-alabak zaindu. Familiak, desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Rosa Casado Abad

Iruñean sortua, 1936ko abuztuaren 23an bere aitona Vicente Abad Vergara nola hartu zuten kontatzen du. Udaleko musikaria eta tasa biltzailea zen, demokrata, errepublikarra eta liberala; eta Bardeetara eraman zuten, hil egin zuten eta beste pertsona batzuekin batera desagerrarazi zuten. Rosak azaltzen duenez, aitonaren hilketak amona eta bi alabak txirotasunean utzi zituen eta oso gogora izan zen irautea, aitona baitzen familia mantentzen zuena. Rosak, desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA jasotzeko programan parte hartzen du orain, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Concepción Echegoyen Gutiérrez

Iruñekoa, Ignacio Echegoyenen alaba da eta azaltzen du 1936an bere aita atxilotu zutela, militar erretiratua zena eta Izquierda Republicanan afiliatua zegoena, Sos del Rey Catolicon. Concepcionek azaltzen du Kapitaintzara ekarri, hil eta desagerrarazi zutela. Amaren tristura ere kontatzen digu, eta berak bakarrik, ahalegin handiz, etorkizun bat eman ziela berari eta arrebari. Concepcionek desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Milagros Gambra Esparza

Atarrabiakoa, azaltzen du nola bere osabetako bi, Javier Esparza Goldaraz eta Silvestre Esparza Goldaraz, hil zituzten. Egun batean etxera joan ziren bila, kamioi batera igo eta Ultzamara eraman zituzten, hil egin eta desagerrarazi zituzten. Bere aita eskuindarra zela, Frankoren armadan borrokatu zela, frontean zauritu zutela eta hil egin zela kontatzen digu ere. Familiak, desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

María Jesús Garjón Arbizu

Iruñekoa eta Moises Garjon Arosteguiren alaba da. Kontatzen digu nola bere aita, Iruñeko udaleko udaltzain eta errepublikarra zena, hil egin zutela. Maria Jesusek gogoratzen du errekete batzuk 1936ko irailaren 4ko goizeko 11etan joan zirela bere bila, eraman egin zutela eta ez zutela berriro ikusi. Bere aitaren anaia ere, Mario Garjon Arostegui, hil egin zuten. Aita hil ondoren, Maria Jesusen ama hil egin zen, eta senide ezberdinek zaindu zituzten anai-arrebak. Handik urte batzuetara, aita hil zutenean lurperatu zuen gizon batek emandako informazioari esker, Maria Jesusek aitaren gorpua berreskuratu eta ehotzi ahal izan zuten.

Pilar Gota Pérez

Galipenzukoa da eta bere aita, Ramon Alejandrino Gota Hernandez, nola hil zuten kontatzen du, 1936an herri horretan praktikante gisa aritzen zena. Pilarrek azaltzen du bere etxera joan zirela bila eta preso eduki zutela hiru hilabetez Tafallako espetxean; ondoren, Monrealera eraman zuten, eta han hil eta lurperatu zuten. Joan den mendeko hirurogeita hamarreko hamarkadaren amaieran Pilarrek aitaren gorpuzkiak berreskuratu, hileta bat egin eta Tafallako hilerrian lurperatu ahal izan zuten. Pilarren familiatik amaren anaia eta koinatua ere hil eta desagerrarazi zituzten. Elkarrizketa honetan, Pilarrek, gertatutakoa azaltzen du eta bere amari, Guadalupe Perezi, eta familiari nola eragin zion azaltzen du.

Teresa Iriarte Zudaire

Altsasukoa da eta azaltzen du nola hil zuten bere osaba Jose Iriarte Bengoechea, aitaren anaia txikia. Bera eta lagun bat, Felix Muruzabal Valencia, kaletik zihoazen eta falangearen kamioia etorri zen, falangistekin liskar bat izan zuten eta hauek atzetik hasi zitzaizkien; hartu, jo eta Altsasuko behin-behineko kartzela batean sartu zituzten. Hurrengo egunean "paseatzera" eraman zituzten eta Aritzalkoren inguruan hil omen zituzten, bide bazterrean. Mariak dioenez, osaba horren heriotzak eragin handia izan zuen haren familian, eta orain desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA jasotzeko programan parte hartzen ari direla, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Áurea Jaso Bergachorena

Melidakoa, azaltzen du bere aitak, Aurelio Jaso Gardek, errepublikar armadarekin bat egin zuela eta Madrilera joan zela. 1936ko azaroaren 17an buruan zauritu zuten eta ziurrenik, Ekialdeko Hilerriko hobi komun batean lurperatu zuten, orain Almudena bezala ezagutzen dena. Aurak dioenez, bere osaba, Andres Jaso Garde, Cangas de Oniseko hobi komun batean dago; eta aitaren anaia txikia, Jose Jaso Garde, 19 urterekin Sanjurjoko Batailoian borrokatzera joan zen, Auraren aitaginarrebarekin batera, eta ez dute haien berri gehiagorik izan. Aurak bere aitaren gorpuzkiak aurkitu nahi lituzke, eta desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

Orreaga Oskotz Egia

Iruñean jaioa, bere aitona Isidro Eguía Olaechearen historia gogoratzen du. Bere hiru anaiak bezala (Constantino, Bautista eta Luciano Eguía Olaechea) eraila izan zen eta Iruñetik desagerrarazia izan zen 1936ko estatu kolpearen ondorioz. Familiak bere aitonaren gorpua ateratzeko borondatea izan arren, oraindik ez dute berreskuratu. Familiak, desagertuak aurkitzeko Nafarroako Gobernuaren DNA biltzeko programan parte hartzen du, eta elkarrizketatuak memoria mugimenduan parte hartzen du.

 

DESOBIRATZE GOIZIARRAK

 

Elena Antón Baigorri

Ablitasekoa, Gerra Zibilean desagertutako Vicente Baigorri Perezen biloba da, ez dutena inoiz aurkitu. Biloba gisa, amonaren eta amaren lana jarraitzen du: aitonaren gorpua aurkitzea, lurperatu ahal izateko. Ziur ez dakien arren, Zaragozako Sanjurjo Tertzioan egon zela uste du, non nafar asko erailak izan ziren.

María José Arana Martínez

Ablitasekoa, Gerra Zibilean desagertutako Vicente Baigorri Perezen biloba da, ez dutena inoiz aurkitu. Biloba gisa, amonaren eta amaren lana jarraitzen du: aitonaren gorpua aurkitzea, lurperatu ahal izateko. Ziur ez dakien arren, Zaragozako Sanjurjo Tertzioan egon zela uste du, non nafar asko erailak izan ziren.

Josefina Campos Orduña

Azkoiengoa, azaltzen du nola errepresaliak sufritu zituzten bere amak, Dolores Orduña Asinek, bere aitak, bere amonak, Filomena Asin Burdasparrek; eta nola hil zuten bere amaren anai bat, Jose Orduña Asin, eta bere osabaren bi lehengusu. Roque eta Carlos Burdaspar. Azkoiengo pertsonen beste hilketa batzuei buruz ere hitz egiten du, hala nola, Eugenio Perez Gogorza bere amaren gaztaroko mutil-lagunarena eta Vicente Pérez Pellejerorena. Trantsizioan, Josefina izan zen Azkoiengo desobiratzeen bultzatzaile nagusia, eta elkarrizketa honetan horiek gauzatzeko bizitako prozesu guztiaren berri ematen digu.

Felicidad Castillo Ruiz

Ribaforadako Felicite Castillok bere anaia Pio Castillo Ruiz desagerrarazi zuten gaua gogoratzen du. Gogoan du 9 urteko neskato bat zela, familia giro zoriontsuan, anaiaren hilketak bizitza familiarra eten zuela. Arrebarekin batera, Trantsizioan gorpuak ateratzeko mugimenduan parte hartu zuen, eta Ribaforadako 13 desagertuetatik 6 bakarrik aurkitu zituzten, panteoi batean lurperatu zituztelarik. Zalantza du ea gorpuen artean anaiarena dagoen.

Dolores Díez Irigaray

927an jaio zenetik Berbintzanan bizi denak, Angel Diez Belloso aitaren hilketa eta horrek familian izan dituen ondorioak gogoratzen ditu. Era beran bere osabetako bat, Nicolás Díez Belloso, hil zutela ere azaltzen du. Halaber, gogora dakar trantsizioan aita aurkitu, lurpetik atera eta ehortzi izanak zer ekarri zion berari eta haren gertukoei, eta gertakari horien oroimenak familian nola dirauen.

Rosina García

Azkoiengo bizilaguna denak, bere aita, Antonio Hilario García Osés, Gerra Zibilean hil zutela kontatzen du eta Trantsizioan bere gorpua lurpetik ateratzeko prozesua gogoratzen du ere bai.

Carolina Gracia Ruiz

Ablitasen jaio zen 1931n eta Bonifacio Gracia Enciso aitaren hanketan eserita zegoela, hau atxilotu, espetxeratu eta herri horretako beste bi lagunekin batera, Gabino Escribano Villafranca eta Higinio Arriazu Ruiz, 1936ko abuztuan hil egin zituzten eguna gogoan du. Zazpi hilabeteren buruan, haren anaia ere hil egin zuten. Carolinak, amarentzat izan zen trauma eta sei seme-alabekin bizitzen jarraitzeko zailtasunak kontatzen ditu. Familiak beti jakin zuen bere aita non zegoen lurperatua, baina ez bere anaia. Carolinak bere aitaren desobiratzean parte hartu zuen eta bere amarekin batera lurperatu ahal izan zuen.

Dolores Irisarri Gallo

Gerra Zibilean Arguedasen jaioa, Celso Irisarri Resa diktadurako preso politiko baten alaba da. Bost urteko kartzela-zigorra jasan zuen, heriotza-zigorra konmutatu ziotelako. Doloresek azaltzen du bere aitarekin batera, Trantsizioan, parte hartu zuela desobiratze prozesuetan.

Pilar Jiménez Nuño

Ribaforadakoa, 4 hilabete zituen aita, Hilario Domingo Jiménez Ducar, hil zutenean. Lau anai-arrebako familia bateko alaba txikiena umezurtz geratu zen Gerra Zibilaren lehen hilabeteetan aita hil ziotela. Herri berean atxilotuta, bere anaietako batek aita kamioi batean nola hil duten ikusi du. Fontellasen hil zuten, Ribaforadako 6 edo 7 pertsonako talde batekin batera, tartean aitaren anaia bat, Miguel Jiménez Ducar. Fusilatuak ibaitik berreskuratu eta Fontellasko hilerriko hormetan lurperatu zituzten. Familiak hobi horretara joaten jarraitu zuen, Trantsizioan gorpuak berreskuratu eta aitaren gorpua identifikatu zuten arte.

Petra Jiménez Posadas

Olazagutian jaioa, Felix Jimenez Pinel bere aitaren desagerpena kontatzen du. 1936ko estatu kolpetik Frantziara ihes egin nahian atxilotu, Altsasura preso eraman eta desagerrarazi zuten sindikalista ilustratua izan zen. Haren gorpua ez da familiaren eskuetara itzuli, baina baliteke Etxarri-Aranazko hilerrian egotea.

Lucía Moreno Garatea

Sartagudakoa eta gerra zibilaren ondoren jaiotakoa, gogoratzen ditu bere bi aitonen eta osabaren erailketak: Jesus Moreno Sadaba eta Agapito Garatea Sádaba, Ollakarizketan eta Ausejon hildakoak eta osaba Zaragozako Sanjurjoko tertzioan. Gogoratzen du ere, bere amaren salbazioa, Argentinar herritartasuna zuena, eta emakume talde batekin batera fusilatu behar zutena; baina Argentinako kontsularen esku-hartzeari esker denak salbatu egin ziren. Lucia Morenok Saragudako eta beste herri batzuetako errepresaliatuen hainbat hobi komun lurpetik ateratzeko prozesuaren partaide aktiboa izan zen trantsizioan.

María del Carmen Moreno Garatea

Sartagudakoa, bere bi aitonen, Jesus Moreno Sádaba eta Agapito Garatea Sádaba, hilketak gogoratzen ditu. Bere amaren salbazioa ere gogora dakar, emakume talde batekin batera fusilatu behar baitzuten, baina argentinar herritartasuna izanagatik eta Argentinako kontsularen esku-hartzeari esker ez baitzen gauzatu. Mari Carmenek bere familiak bizi izan zituen zailtasun ekonomikoak eta errepresaliatuen alaba izateagatik eskolan izandako esperientzia ere kontatzen ditu. Mari Carmenek bere senideen desobiratzea nola bizi izan zuen azaltzen du eta berarentzat memoria historikoa berreskuratzea zeinen garrantzitsua den.

Gloria Nieves Cacho

Fustiñanaren alaba da eta Gerra Zibilaren hasieran, 8 urte zituenean, bere aitaren hilketa gogoratzen du. Gerra osteko eguneroko bizitzako errepresioa gogorarazten du, baita garaileek garaituen aurrean duten zigorgabetasuna ere, halanola baldintza horietan bizirautearen gogortasuna. Trantsizioan desobiratze lanetan ere parte hartu zuen.

María Jesús Pérez Sola

Gallipienzon jaio zen 1936ko estatu-kolpearen ondoren, eta Jesús Pérez Ayape aitaren hilketa kontatzen du, inoiz ezagutu ez zuena. Desobiratze prozesuetan parte hartzea bere memoriaren parte dela dio, nahiz eta, kasu honetan, gorputzaren bilaketak ez zituen espero zituen emaitzak lortu.

Tomasa Robles Hidalgo

Burgo de Osmanen jaio zen, bere familia bertan errefuxiatu zelako bere anaietako bi Ribaforadan erail ostean, Agustin Robles Hidalgo eta Tomas Robles Hidalgo. Aita preso hartu zuten, eta anaietako batek, zaharrenak, Zaragozara ihes egin ahal izan zuen. Tomasak gogoan du gerraosteko bere bizi-esperientzia, zailtasun ekonomiko askorekin. Trantsizio garaiko desobiratzeetan parte hartu zuen, eta bere bi anaiak lurpetik atera ahal izan zituen, nahiz eta zalantzak dituen berreskuratutako gorpuak familiarenak ote ziren. Era berean, Tomasak kontatzen du bere amak 1936ko lehen hilabeteetan bere anaia baten neska-laguna salbatzen lagundu zuela.

Esther Serrano Escribano

1936an Ablitasen jaioa, bere aitona Saturnino Escribano Villafrancaren eta bere osaba zahar Gabino Escribano Villafrancaren hilketak gogoratzen ditu, 1936ko estatu-kolpearen ondorioz. Bere aitonaren kasuan, ustez lurperatua izan zen hobia Cervera del Río Alhaman (Errioxa) dago. Elkarrizketatuak erakundeek aitona lurpetik atera dezaten eskatu du. Osaba aitonaren kasuan, Tuteran atera zuten hobitik Trantsizioan eta Ablitasen lurperatu zuten.

Ana María Sesma Azagra

Mélidakoa jaiotzez, bere anaietako bi Ezkabako gotorlekuan espetxeratu zituztela gogoratzen du, eta horietako bat, Dionisio Sesma Azagra, 1936ko estatu kolpean preso zegoela desagertu zela. Bere anaiaren gorputza ez da oraindik agertu eta horren itxaropenak bizirik jarraitzen du.

Amelia Zabal Boneta

Peraltako Amelia Zabal Bonetak bere aita, Ricardo Zabal Taninez, desagertu eta hil zutela gogoratzen du, Gerra Zibila hasi eta lehen egunetan, berak 7 urte zituela. Trantsizio garaian bere aitaren gorpua berreskuratu zutela gogora ekartzen du -familiak ezagutzen baitzuen Caparrosen zegoela-.

BESTE PROIEKTU BATZUK

 

Gloria Chocarro Ramos

Gloria Chocarro Ramos (Carcar) eta Fernando Gurrea Sánchez (Lerin) senar-emazteak dira eta guda eta diktadura nola bizi izan zituzten azaltzen dute. Gloriak bi anaia hil zizkiotela, Miguel eta Ángel Chocarro Ramos, eta bere arreba Cruz Chocarro Ramos bortxatu zutela eta honek eroetxe batean amaitu zituela bere egunak azaltzen du. Bi testigantzek ezkerreko jendeak bizi izan zuen errepresioa azaltzen dute eta miseriaz eta janari faltaz, estraperloaz, eskolako bizitzaz, erlijiosoaz... ere hitz egiten dute. Bien artean, diktadurako urte horietako eguneroko bizitza eta bizitako emozio eta sentimenduak gogoratzen dituzte.

Josefina Lamberto López

Josefina Lamberto López Larragakoak azaldu digunez, 1936ko abuztuaren 15ean bere aita, Vicente Lamberto, eta 14 urteko ahizpa bat, Maravillas Lamberto, atxilotu, hil eta desagerrarazi egin zituzten. Josefinak berak, bere beste arrebak eta bere amak, Paulina Lópezek, bizi izan zituzten atsekabeak ere azaltzen ditu, eta zuten guztia konfiskatu zietenez, ezer gabe geratu zirela. Testigantzak gudaostean aurrera ateratzea zein gogorra izan zen azaltzen du, baita bere amak zenbat borrokatu behar izan zuen ere.

Paz Moreno Martínez

Sartagudakoa da, eta bere aita, Martin Moreno Moreno, nola espetxeratu eta hil zuten azaltzen du. Bere osaba batek amaiera berbera jasan behar izan zuen, José Martínez Sáenz, Sanjurjoko tertzioan hil zuten. Pazek Sartagudako herrian izandako gudaosteko bizipenak ere gogoratzen ditu, eta nola bera eta bere anai-arrebak gorrien seme-alabak izateagatik sozialki baztertzen zituzten. Arrazionamenduak eta estraperloak ere nola funtzionatzen zuten azaltzen du.

Olimpia Plaza García

Jatorriz Castejongoa, bere aita eta aitona nola hil zituzten azaltzen du: bere aita, Valentín Plaza Martín, Castejongo azken alkate errepublikarra,1936ko uztailaren 21ean Alfaron hil zutela argitzen du eta bere aitona, Salustiano Plaza, atxilotu eta Alfaroko hilerriko atean erail zutela. Olinpiaren ama, Villar García, bakarrik geratu zen eta bere hiru alabak aurrera atera behar izan zituen, errepublikarra izateagatik zenbait bizilagunen errepresaliei eutsi behar izan zielarik. Olimpiak Castejon-Zuera trenbidea eraikitzen ari ziren preso errepublikarren eguneroko bizitzako hainbat pasadizo ere gogoratzen ditu.

Ascensión Vallano Ortega y Consuelo Mauleón Barcelona

Castejonen jaioak, beren familiek Castejonen gerra eta gerraostea nola bizi izan zituzten kontatzen digute. Ascensionek azaltzen duenez, bere bi osaba, Domingo Vallano eta Saturnino Vallano, Iruñean hil zituzten. Biek ere gogoan dituzte herrian gertatutako gertaera tragikoak: atxiloketak, Félix Mellado Maloren hilketa, salaketak... Tren geltokiaz dituzten oroitzapenei buruz ere hitz egiten dute, hala nola Castejondik Zuerara doan trenbide bikoitza eraiki zituzten preso errepublikarrei buruz, irin-fabrikan ostatu hartzen zutenak.

Dolores Velaza

Castejonen jaioa, azaldu duenez, 1936ko estatu-kolpearen ondoren, bere osaba Daniel de los Silos Garate hil zuten Castejonen. Berdina gertatu zen bere beste osaba batekin, Francisco Velaza Fernández, Iruñean hil zutena, eta amaren lehengusina batekin, Nicolasa Martínez Fernández, Martzillan eraila. Doloresek lan behartuak egiten zituzten presoak ere gogoratzen ditu, Castejongo irin-fabrikan ostatu hartzen zutenak, eta guardia zibilak nola tratatzen zituen ere gogoan du, baita presoek herriko jendearekin zuten harremana ere. Azkenik, O-23ko estatu-kolpe saiakera nola bizi izan zuen ere argitzen du.

Gloria Ulibarrena Arellano

Azkoiengoa, Errepublika garaian bere aita Francisco Ulibarrena Catalán kamioilaria zela eta Azkoienen taberna bat zuela azaltzen du, baina 1936ko estatu-kolpearen ondoren hil egin zutela. Gloriak ere azaltzen du bere aita errepublikarra zela, baina amaren familia karlista zela. Elkarrizketan zehar, testigantzak guda eta gudaosteko bere bizitzako hainbat pasarte gogoratzen ditu.